کمبود آهن در گیاهان: علل، علائم و روش‌های مؤثر درمان

مقدمه (نقش عنصر آهن در گیاهان و علایم کمبود آهن در محصولات کشاورزی)

آهن یکی از عناصر کلیدی در تغذیه گیاهان است که علی‌رغم نیاز کم، نقش بسیار حیاتی در فرآیندهای زیستی گیاه ایفا می‌کند. کمبود این عنصر به‌ویژه در خاک‌های آهکی و قلیایی ایران، یکی از رایج‌ترین مشکلات تغذیه‌ای درختان میوه و محصولات گلخانه‌ای است.
نقش عنصر آهن در گیاهان به‌قدری مهم است که کمبود آن می‌تواند منجر به کاهش رشد، عملکرد و کیفیت محصول شود. در این مقاله سعی گردیده به نقش آهن در گیاهان ، علایم کمبود آهن در گیاهان ، درمان کمبود آهن در گیاهان و روش مصرف کود آهن پرداخته شود.

آهن در خاک

اگرچه آهن چهارمین عنصر فراوان در پوسته زمین است، اما در اغلب خاک‌ها به شکل‌هایی وجود دارد که برای گیاه قابل جذب نیست.
حلالیت آهن به‌شدت تحت تأثیر pH خاک قرار دارد و در خاک‌های قلیایی (pH بالای ۷) به حداقل می‌رسد. در این شرایط، یون‌های آهن به فرم غیرقابل جذب Fe³⁺ تبدیل می‌شوند و گیاه دچار کمبود می‌شود.

نقش عنصر آهن در گیاهان

آهن در ساخت کلروفیل، فعالیت آنزیمی، انتقال الکترون، و تنفس سلولی نقش دارد. از آنجا که آهن عنصر غیرمتحرک است، علائم کمبود آن ابتدا در برگ‌های جوان ظاهر می‌شود.
این کمبود باعث زردی بین‌رگبرگی ، کاهش فتوسنتز و افت عملکرد گیاه می‌شود.

علایم کمبود آهن در گیاهان

• زردی بین‌رگبرگی برگ‌های جوان
• سفید شدن برگ‌ها در موارد شدید
• کاهش رشد و توقف جوانه‌زنی
• کاهش اندازه و کیفیت میوه‌ها

دلایل بروز کمبود آهن

• pH بالا و قلیایی بودن خاک
• وجود کربنات کلسیم فعال
• آبیاری با آب سخت یا قلیایی
• فشردگی خاک و کاهش تبادل گازی
• مصرف کود حیوانی نپوسیده
• شستشوی خاک در خاک‌های سبک

روش‌های تشخیص کمبود آهن

1. آنالیز خاک: بررسی pH، شوری، و عناصر موجود
2. آنالیز برگ: اندازه‌گیری عناصر در بافت گیاهی
3. مشاهده علائم ظاهری: تشخیص اولیه توسط کارشناسان

روش مصرف کود آهن و منابع تأمین آن

برای اصلاح کمبود آهن، استفاده از منابع مناسب و روش مصرف دقیق ضروری است.
روش مصرف کود آهن بسته به نوع خاک، نوع گیاه، و شدت کمبود متفاوت است.

کود سولفات آهن

ارزان و در دسترس است، اما در خاک‌های قلیایی جذب محدودی دارد. بیشتر برای خاک‌های اسیدی یا خنثی مناسب است.

کلات‌های آهن و تفاوت‌های کاربردی آن‌ها

کلات‌ها ترکیباتی هستند که یون آهن را در فرم قابل جذب نگه می‌دارند و از رسوب آن در خاک جلوگیری می‌کنند.
انتخاب نوع کلات مناسب، به pH خاک، نوع محصول، روش مصرف و حتی شرایط اقلیمی بستگی دارد. در ادامه، انواع رایج کلات‌های آهن را با جزئیات بررسی می‌کنیم:

۱. کلات آهن EDTA

این نوع کلات در خاک‌هایی با pH زیر ۶.۵ عملکرد خوبی دارد. در محیط‌های اسیدی یا خنثی پایدار است، اما در خاک‌های قلیایی سریعاً تجزیه می‌شود و آهن آزادشده به‌سرعت رسوب می‌کند.
به همین دلیل، EDTA بیشتر برای محلول‌پاشی روی برگ توصیه می‌شود، نه مصرف خاکی. قیمت آن نسبتاً پایین است و برای محصولات زراعی یا گلخانه‌ای در خاک‌های اسیدی گزینه‌ای اقتصادی محسوب می‌شود.

۲. کلات آهن DTPA

این کلات در خاک‌هایی با pH تا حدود ۷.۵ پایدار است و نسبت به EDTA مقاومت بیشتری در برابر تجزیه دارد.
برای مصرف خاکی و آبیاری قطره‌ای در خاک‌های نیمه‌قلیایی مناسب است. در خاک‌های با pH بالاتر از ۸، پایداری آن کاهش می‌یابد و اثربخشی آن محدود می‌شود.
DTPA انتخاب خوبی برای باغاتی است که خاک آن‌ها کمی قلیایی است اما هنوز به مرحله آهکی شدید نرسیده‌اند.

۳. کلات آهن EDDHA

پایدارترین و قوی‌ترین نوع کلات آهن است که در خاک‌هایی با pH بالا تا حدود ۹ نیز عملکرد مؤثری دارد.
این کلات در برابر تجزیه بسیار مقاوم است و حتی در حضور کربنات کلسیم فعال نیز آهن را در فرم قابل جذب نگه می‌دارد.
EDDHA بهترین گزینه برای خاک‌های آهکی و قلیایی ایران است و برای مصرف خاکی، آبیاری قطره‌ای، یا تزریق مستقیم به ریشه کاملاً مناسب است.
قیمت آن بالاتر از سایر کلات‌هاست، اما اثربخشی آن در شرایط سخت کاملاً توجیه‌پذیر است.

۴. سایر ترکیبات کلاته‌کننده

علاوه بر کلات‌های مصنوعی، ترکیبات طبیعی یا نیمه‌طبیعی نیز وجود دارند که می‌توانند در شرایط خاص مفید باشند:

• لیگنوسولفونات‌ها: ارزان‌تر از کلات‌های مصنوعی، اما پایداری کمتر در خاک‌های قلیایی دارند.
• هیومیک و فولویک اسید: باعث بهبود ساختار خاک و افزایش جذب آهن و سایر عناصر می‌شوند.
• اسیدهای آلی و آمینه: با تحریک رشد ریشه و افزایش فعالیت میکروبی، جذب آهن را به‌طور غیرمستقیم بهبود می‌دهند.

در انتخاب نوع کلات، باید به pH خاک، روش مصرف (برگی یا خاکی)، نوع گیاه، و بودجه توجه کرد. در بسیاری از باغات ایران که با خاک‌های آهکی و قلیایی مواجه‌اند، استفاده از EDDHA تنها راه‌حل مؤثر برای رفع کمبود آهن است.

راهنمای انتخاب و مصرف کلات آهن

• آزمایش خاک برای تعیین pH و آهک فعال
• انتخاب نوع کلات بر اساس pH
• تعیین روش مصرف: محلول‌پاشی، خاکی، یا آبیاری قطره‌ای
• زمان‌بندی مصرف: ابتدای فصل رشد یا هنگام ظهور علائم
• پایش و ارزیابی پس از مصرف

اصلاح آب آبیاری و استفاده از گوگرد

در خاک‌های قلیایی، اسیدی کردن آب آبیاری با اسیدهای مجاز یا استفاده از گوگرد همراه با تیوباسیلوس می‌تواند pH خاک را کاهش داده و جذب آهن را افزایش دهد.

علائم کمبود آهن در محصولات مختلف

درختان میوه:

• انگور: زردی برگ‌های جوان، کاهش قند
• سیب: کلروز شدید، کاهش اندازه میوه
• هلو، آلو، شلیل: برگ‌های سفید، ریزش میوه
• پسته، زیتون، مرکبات، گردو: علائم مشابه با شدت‌های مختلف

محصولات گلخانه‌ای:

• خیار، گوجه‌فرنگی، توت‌فرنگی، فلفل: کاهش رشد، زردی برگ‌ها، افت کیفیت میوه

جمع‌بندی مقاله نقش آهن در گیاهان و علایم کمبود آهن در گیاهان

مدیریت کمبود آهن در گیاهان نیازمند شناخت دقیق خاک، انتخاب منبع مناسب، و اجرای صحیح روش‌های تغذیه‌ای است. با رعایت این اصول، می‌توان از بروز کلروز آهن جلوگیری کرد و کیفیت و عملکرد محصولات را بهبود بخشید.

خرید بهترین کود آهن